Trước khi nói về ưu điểm của việc tự học, tôi muốn nói về lý do tại sao chúng ta lại học, thực sự không phải chỉ có con người mới phải học, các loại động vật cũng học. Cũng như chim chóc và muông thú, con người cũng phải học hỏi các kỹ năng của thế hệ trước để sinh tồn. Bất kể trong thời kỳ nào, việc học hỏi này giúp cho các loài động vật kiếm ăn, sống sót trước các mối nguy hiểm đe dọa tính mạng từ môi trường sống. Xét trên khía cạnh đó thì việc học ở trong trường lớp Việt Nam hiện nay thực sự là một sự phí phạm thời gian, công sức, tiền bạc của mọi người.
Có hai lý do để một người đi học, thứ nhất là học để sống tốt hơn, thứ hai là học kiến thức để đủ khả năng sinh tồn ngoài môi trường sống. Xét trên hai lý do này thì hệ thống giáo dục và trường lớp hiện tại của nước ta hoàn toàn thất bại trên mặt bằng chung. Điều làm tôi băn khoăn là nếu mọi người đã thấy thất vọng về hệ thống hiện tại, sao lại cứ tiếp tục sử dụng nó? Con người vốn có quyền tự do quyết định việc mình sẽ học ở đâu, như thế nào. Nếu chúng ta không hài lòng về hệ thống hiện tại, ta có quyền từ bỏ nó để tìm kiếm và sử dụng một hệ thống hoặc phương pháp tốt hơn. Chúng ta hoàn toàn có thể loại bỏ những thứ rườm rà không cần thiết cho đời sống để học những thứ nền tảng, căn bản, để từ đó ai cũng có thể tự mình học hỏi mà không phải phụ thuộc vào bất kỳ ai hay hệ thống nào.
Trong bài này tôi đề xuất phương án cho việc tự học để đáp ứng hai nhu cầu của người học. Đối với nhu cầu học để trở thành người tốt hay có một lối sống tốt lành mạnh, trường học hoàn toàn không phải là nơi giúp bạn chuyện đó. Đa số các trường học hiện giờ đều chỉ chú trọng nhồi nhét kiến thức. Nên nếu bạn muốn cho bản thân hoặc con cái của mình có một đời sống tinh thần lành mạnh, có thể trở thành người tốt thì nên tìm đọc các ấn phẩm hoặc theo học các phương pháp từ những vị tu hành của các tôn giáo như Phật, Thiên Chúa, Hồi Giáo, Cao Đài, Hòa Hảo hay Bửu Hương Kỳ Sơn, v.v... hoặc đơn giản chỉ là học những điều hay của ông bà truyền lại. Việc học này đòi hỏi chúng ta có thời gian suy nghĩ và chiêm nghiệm, đó cũng không phải là việc bắt buộc mỗi ngày, chúng ta sẽ học khi nào chúng ta cảm thấy hứng thú. Đề tài này khá rộng, nên tôi chỉ tóm gọn tại đây.
Bây giờ nói đến nhu cầu thứ hai là học để có kỹ năng sinh tồn trong xã hội hiện tại. Để xây dựng nền tảng cho việc tự học ta chỉ cần hai kỹ năng cơ bản là đọc và viết ngôn ngữ mẹ đẻ. Sau đó học thêm làm tính cộng, trừ, nhân, chia. Chỉ cần bấy nhiêu là đủ đáp ứng các nhu cầu cơ bản trong cuộc sống. Từ việc biết đọc viết, người học sẽ tự mình học tiếp những thứ mình thích thông qua sách vở, internet mà không cần phải đến bất kỳ trường lớp nào. Và miễn là đủ đam mê hay yêu thích một bộ môn nào đó, bạn sẽ tự mình khám phá ra và đạt được những kiến thức mình cần. Đến một lúc nào đó bạn cần một chứng chỉ hay bằng cấp, tự bạn vẫn có thể tự mình luyện tập và học hỏi để thi đạt được những bằng cấp, chứng chỉ đó vì bạn đã làm chủ được kỹ năng tự học. Cuộc đời không chỉ có một cánh cửa, có rất nhiều con đường để ta đi đến đích, chỉ cần chịu khó suy nghĩ và quan sát ta sẽ thấy muôn vàn cánh cửa mở ra với mình. Có những người thích đi nhanh, nhưng cũng có những người thích đi chậm, cả hai người đó trước sau cũng sẽ đến được nơi mà mình mong muốn.
Nhìn lại hệ thống giáo dục và thi cử thời phong kiến so với ngày nay lại có nhiều điểm vượt trội về mặt tổ chức và tính thực dụng. Ví dụ một người muốn thi đỗ ra làm quan, họ sẽ tự tìm thầy để học, đến kỳ thi do triều đình tổ chức, bất kể là ai đủ khả năng vượt qua các bài kiểm tra và đạt số điểm cao sẽ được nhà vua phân bổ nhiệm vụ. Họ không cần phải có bất kỳ loại bằng cấp nào để có được công việc mình muốn làm. Ai cảm thấy khả năng không phù hợp với chuyện thi cử học hành hay làm quan thì vẫn có thể tự do làm những công việc khác. Tuy thời đại nào cũng có những hạn chế của nó, nhưng những điểm hay và tích cực của thời xưa là những gì chúng ta không thể chối bỏ.
Khả năng học hỏi và tiếp thu của mỗi người là khác nhau, chúng ta không thể sử dụng cùng một khuôn mẫu cho mọi người. Trong khi trình độ, nhân cách của những người trong hệ thống giáo dục đào tạo ngày càng xuống cấp, những khuôn mẫu họ tạo ra ngày càng sai lạc, ta không thể phó thác số phận của con em mình cho hệ thống đó. Bằng khả năng tự học, chúng ta sẽ tiết kiệm được rất nhiều thời gian, và tiền bạc khi không phải tham gia vào một hệ thống giáo dục không phù hợp với bản thân. Bạn không phải tốn mười mấy năm chỉ để học những thứ không cần thiết và bản thân không hứng thú hay quan tâm. Như vậy sẽ tiết kiệm được nhiều thời gian để bạn học những điều khác từ môi trường bên ngoài như các kỹ năng vận động, nghệ thuật, môi trường, v.v... một cách thực tế. Trẻ em cũng sẽ có được nhiều thời gian vui chơi thay vì cắm đầu học những kiến thức vô ích không phù hợp với lứa tuổi. Xã hội sẽ tiết kiệm được nhiều gánh nặng chi phí không cần thiết.
Yêu cầu duy nhất để áp dụng phương pháp này cho gia đình và con em mình là những người đi trước phải can đảm hy sinh thời gian xem tivi, ăn nhậu, bù khú cùng bạn bè để giúp con em mình tiến bước trên con đường tự học phát huy sở trường của bản thân. Không có gì tốt hơn bằng việc cha mẹ dành thời gian để hướng dẫn, truyền lại những giá trị đạo đức, kỹ năng và kinh nghiệm của mình cho con trẻ. Điều duy nhất bạn cần làm là bớt chút thời gian và kiên nhẫn.